De innerlijk geëmigreerde komt u meestal tegen op het werk. Hij of zij komt eigenlijk altijd net even te laat binnenlopen. Nooit zoveel te laat dat ze er op aangesproken kunnen worden. Daarnaast gaan ze ook net even te vroeg weg. Altijd zo’n minuut of vijf. Als je daar iets over zegt, wijzen ze met veel bombarie op hun klokje dat standaard vijf minuten te vroeg is afgesteld.
Huilen, hoe doe je dat goed? Bestaat er zoiets als een goed moment? Heeft het zin of niet? Los je er iets mee op? Doe je het juist alleen of samen?
Ik ben er weinig over tegengekomen in de vakliteratuur die ik las. En dat terwijl het iets is dat in ons menszijn een belangrijke rol speelt, en ook vaak voorkomt bij coaching of therapie. Wie kent niet het beeld van de doos tissues op het tafeltje?
Mijn dochter zat stralend aan tafel te vertellen over haar geslaagde poging om bij zwemles door ‘het gat’ te zwemmen. Dat is een lastige oefening, waarbij je onder water door een opening in een zeil zwemt. De schrik van menig zwemleerling, en ook bij onze dochter was ‘Het Gat’ niet populair. Maar op die ene maandagmiddag lukte het ineens. Wij blij, zij blij. Vol opluchting en zelfvertrouwen verkondigde ze trots: ‘Ik deed het gewoon! Ik dacht… van proberen kun je leren! Dat zegt onze juf.’
Ik heb mij als puber vaak afgevraagd wat je als mens toch moet met alle ‘slechte’ eigenschappen die je hebt. Dat heeft me behoorlijk bezig gehouden. Van gedachtes “dat God per abuis het verkeerde in mijn rugzak gestopt had” tot “er is vast iets mis met mij”. Wat ik toen nog niet zag is dat iedere eigenschap twee kanten heeft. Het is niet die eigenschap an sich. Integendeel.
Iedereen kan alles bereiken, zolang hij er zijn best voor doet. Dat levensmotto heette de American Dream, maar de droom van onbegrensde mogelijkheden is zo langzamerhand mondiaal geworden.
De opmars van die wereldwijd gedeelde droom begon in de jaren zestig, toen de westerse wereld het individualisme omarmde – ‘niemand kan je vertellen wat je moet doen, alleen jij bent verantwoordelijk voor je daden’. En de kinderen van de jaren zestig werden ouders en omdat vrijheid het grootste goed is van de individualist brachten ze hun kinderen één credo boven alle andere bij: alles wat je wilt ligt voor het oprapen, just reach out and grab it. Houdt de fijnbesnaarde zoon van cultuur, dan wordt hij gestimuleerd – dwang is uit den boze – om cultural studies te gaan doen. Een zeldzame opmerking van vader dat met zo’n studie weinig geld te verdienen is, wordt door het kind zelf weggewuifd als burgerlijk geneuzel. Ontplooiing is zoveel belangrijker dan iets ordinairs als geld.
In Vrijheid van Jonathan Franzen staat een passage over de kunstzinnige zussen van hoofdpersoon Patty Berglund. In de autobiografische passage betuigt Patty haar ouders op één punt haar innige dank:
dat ze haar nooit hebben aangemoedigd om Creatief en Kunstzinnig te worden, zoals ze dat bij haar zussen wel altijd deden. Hoezeer het de jonge Patty ook stak dat Joyce en Ray haar maar wat lieten aanmodderen, die veronachtzaming lijkt meer en meer een zegen nu haar zussen allebei in de veertig zijn en moederziel alleen in New York wonen, veel te wereldvreemd en/of verwaand om een relatie van enige duur en inhoud aan te kunnen, en nog altijd afhankelijk van financiële ondersteuning door hun ouders terwijl ze nog steeds, en nog steeds vergeefs, naar het artistieke succes streven dat hun als kind in het vooruitzicht werd gesteld.
De American Dream is alomtegenwoordig in de westerse cultuur. Het is een kernboodschap van alle grote blockbusters van de laatste jaren. Wat is de overeenkomst tussen Harry Potter, Frodo Baggins, Ariadne (het meisje dat in Inception is begiftigd met het talent in andermans dromen te kunnen inbreken) en Mark Zuckerberg (de oprichter van Facebook die in The Social Network wordt geportretteerd)? Dat zij allemaal aan het begin van de film hele gewone stervelingen zijn, maar na verloop van tijd dankzij grote inspanningen in staat blijken te zijn nog grotere prestaties te leveren.
De American Dream is alomtegenwoordig in de westerse cultuur.
Hetzelfde verhaal zit in bijna elke videogame: je begint als nobody, maar met enige investering in je vaardigheden groei je al snel uit tot sportgod, redder van de wereld of rockster. Het is het verhaal dat alle talentenshows ons keer op keer vertellen: een heel normaal persoon, die zomaar besluit mee te doen aan een auditie van SBS6, kan na een felle strijd met zijn rivalen popster en BN’er worden.
De American Dream, dat is ook het succesverhaal van een Marco Borsato, die het sterrendom met het imago van de gewone jongen heeft verenigd. Het ideaal dat iedereen gelijk is en iedereen vrij is om zijn dromen na te streven is er ook de oorzaak van dat hordes mensen op YouTube, blogs en forums hun middelmatige artistieke creaties tentoonspreiden, in de stille, maar meestal luidruchtige hoop opgemerkt te worden. Rond datzelfde ideaal is onlangs zelfs een succesvolle spirituele zelfleer ontstaan. De boodschap van The Secret is dat als je maar gelooft in je eigen succes, je het ook kunt bereiken.
De enige factor die wij, de generatie van de American Dream, niet hebben meegerekend is: talent.
Over talent bestaat een mooi citaat van Aldous Huxley, de schrijver van Brave New World. Huxley schreef in 1933 dat technologische ontwikkelingen, hoge lonen en scholing „een zeer groot publiek hebben geschapen dat kan lezen en leesstof en beeldmateriaal kan aanschaffen”. Volgens de schrijver is echter „het aandeel van de rotzooi in de totale kunstproductie thans groter dan ooit tevoren. Dit is eenvoudig een kwestie van rekenkunde.
In de loop van de vorige eeuw is de bevolking van West-Europa iets meer dan verdubbeld. Het lees- en beeldmateriaal is echter, naar mijn schatting, minstens in een verhouding van één op twintig, misschien ook wel van één op vijftig of zelfs honderd toegenomen. Als een bevolking van x miljoen artistieke talenten heeft, dan zal een bevolking van 2x miljoen waarschijnlijk 2n artistieke talenten bezitten. Welnu, we kunnen de situatie als volgt samenvatten. Tegen één gedrukte pagina met lees- of beeldmateriaal die honderd jaar geleden werd gepubliceerd, publiceert men nu twintig, zo niet honderd pagina’s. Maar tegenover elk talent van vroeger staan er nu slechts twee.” (Aldous Huxley, Beyond the Mexique Bay, A Travellers Journal, vertaling Jules Castier)
Daar valt natuurlijk tegenin te brengen dat door hoge scholing – dat betekende in Huxley’s tijd de revolutionaire ontwikkeling dat ineens de hele bevolking kon lezen en schrijven – ook meer talenten de mogelijkheid krijgen om zich te ontwikkelen. Volgens Huxley was deze toename van potentiële talenten echter onvoldoende om de ongekende groei van de artistieke productie bij te benen. Hoe het ook zij, Huxley zou zijn wenkbrauwen flink hebben gefronst als hij zou horen over de miljoen mensen die anno 2010 in het kleine Nederland volgens onderzoek een roman op de plank hebben liggen. Maar hij zou zich echt rot hebben geschrokken als hij kennis had genomen van een uitvinding genaamd internet.
Dat is het domein waar de talentlozen hun pijnlijk valse Lady Gaga-imitaties de wereld insturen, waar een filmpje van een man die in een konijnenkostuum over straat hopt meer hits krijgt dan waar een site voor serieuze films ooit van kan dromen. Het domein waar talent er niet meer toe doet, zolang je maar gezien wordt, al is het maar door mee te doen met de trend op YouTube van verveelde sukkels die een opname van zichzelf maken terwijl ze naar een onbenullig filmpje van een ander kijken. Internet is het podium, schrijft Andrew Keen in zijn boek The Cult of the Amateur, waar zelfs mensen die écht helemaal niks kunnen hun geboorterecht opeisen een paar minuten in de schijnwerpers te staan.
waar zelfs mensen die écht helemaal niks kunnen hun geboorterecht opeisen een paar minuten in de schijnwerpers te staan
Maar hoe meer mensen gezien, begaafd, miljonair of beroemd willen worden, hoe meer die roem of rijkdom nooit zullen vergaren. „We were raised by television to believe that we’d be millionaires and movie gods and rock stars – but we won’t”, zegt vechtersbaas Tyler Durden in Fight Club, een film waarin frustraties over de schaduwzijde van de American Dream een vruchtbare bron blijkt voor een apocalyptische geweldsfantasie.
Die schaduwzijde bestaat uit de verbrijzelde dromen van de niet-succesvollen. In een wereld waarin alleen jijzelf verantwoordelijk bent voor je succes, kan alleen jijzelf worden aangesproken op je falen. En volgens verschillende onderzoekers en hulpverleners veroorzaken de druk om te presteren en het onvermogen om aan de verwachtingen van ouders en de samenleving te voldoen, een toename aan gevoelens van boosheid, inertie en irritatie onder jongeren.
Zo schrijven mentaliteitsonderzoekers Frits Spangenberg en Martijn Lampert in hun boek De grenzeloze generatie (2009) dat in Nederland 41 procent van de jongeren te maken heeft met deze gevoelens als gevolg van de vrije, ambitieuze samenleving waarin zij leven. De realiteit van de American Dream is dat we – ondanks YouTube – echt niet allemaal filmgoden of rocksterren worden. „And we’re learning that fact”, zegt Tyler in Fight Club. „And we’re very, very pissed-off.”
Ik hoor mensen wel eens zeggen dat ze de dood hebben overwonnen. Na een ziekte of operatie bijvoorbeeld. Zeggen dat je de dood hebt overwonnen, is een bijzondere opmerking. Die nooit waar is.
Het kan ons allemaal overkomen. Dat je opeens ziek word. Of plots onder een vrachtwagen komt. Hoe gezond je ook eet. Hoe goed je ook oplet. Wij mensen zijn kwetsbare wezens. En we komen en we gaan.
Veel mensen praten over veranderen. Soms is dat ook het afgesproken doel van training, therapie of coaching. Meestal wordt er echter niet veranderd. Het is vaak niet nodig, en meestal onwenselijk. Hoe kan dat?
Mensen willen in de eerste plaats helemaal niet veranderen. Mensen willen geen ander karakter of identiteit. Stel je voor, je zou jezelf niet meer herkennen in de spiegel, en doodsbang worden. Mensen willen meestal niet zozeer veranderen, ze willen zich vaak simpelweg vooral prettiger voelen.
Het is half drie in de ochtend en ik zit op een tafel in de woonkamer annex keuken van een trainingscentrum. Iedereen slaapt en ik zit met een jonge dame naast me te filosoferen over duizend en één dingen. Ik weet dat ik beter naar bed kan gaan, want om half acht gaat mijn wekker en kan ik me weer voorbereiden op een nieuwe, lange dag vol nieuwe informatie. Ik zit in een training over coaching.
Toch blijf ik hier op de tafel zitten, een beetje voor me uitstarend. Een kriebel in mijn onderbuik zorgt ervoor dat ik mijn slaapsignalen negeer en de emotionele aantrekkingskracht versterkt enkel de wil om nog langer op te blijven. In mijn hoofd merk ik dat ik afgeleid wordt door een stemmetje dat zich steeds meer op de voorgrond presenteert. Het wil aandacht, en ik weet dat negeren niet helpt.
Alle mensen zijn verschillend. Daar zijn we het met zijn allen wel over eens. Waar we minder vaak bij stilstaan is dat dat ook betekent dat iemand altijd ergens beter in is dan alle anderen. Niet door studie of oefening, maar bij de gratie dat we verschillend zijn. Dat betekent dat er iets is waar jij altijd beter in bent dan alle anderen. De boeiende vraag is dan niet óf dat zo is, maar wát dat is waar je goed en beter in bent dan anderen?
Er klonk geweeklaag
uit de doos
de puzzel was
ontzet en boos
Hij slaakte steeds
een diepe zucht
“Ik ben een landschap
blauw van lucht
Maak me, red me
pak me beet
Ik voel me zo
zo incompleet”
Hij had geschreeuwd
en had gezwegen
Hij had verlangd
maar niet gekregen
De stukjes waaiden
in het rond
van ‘s avonds laat
tot morgenstond
Zijn strijd was fel
en heel verbeten
Was hij daarbij
zichzelf vergeten?
Toen de wind
was uitgeraasd
keek de puzzel
licht verdwaasd
Het was de stilte
na de storm
“Compleet zijn?
is dat echt mijn norm?”
Zijn vorm kon hem
niet langer schelen
Vrijheid bleek
de som der delen
Wij mensen hebben de neiging te geloven dat wanneer kinderen maar goede cijfers halen op school dat het dan wel goed komt met ze en de wereld waarin ze gaan leven. Maar is dat wel zo?
De kinderen die we nu opleiden zijn over 15 jaar volwassen en niemand heeft enig idee hoe de wereld er over 15 jaar uitziet. Toch menen we te weten dat als ze maar goed in taal en rekenen worden dat het dan wel goed komt.
Iedereen die ik ontmoet heeft verlangens, een rugzak vol. Of het nu vrienden, familieleden, cliënten of ondernemers zijn, de verlangens zijn er. Soms helemaal aan de oppervlakte, soms diep weg achter droevige ogen. Soms kiezen mensen ervoor om die verlangens te laten zitten, want … en dan vertellen ze je een aantal redenen die vaak heel valide zijn. Van ervaringen van mislukking tot het voorkomen van verdriet. Deze redenen kloppen meestal, althans binnen het wereldbeeld van diegene die ze jou vertelt.
In een reactie op weggestopt verlangen zei ik eens: “Iets is pas mislukt als je besloten hebt op te geven.” Daar kreeg ik heftige reacties op terug. Ik zou een gebrek aan inlevingsvermogen in de situatie hebben. Toch bleef de vraag knagen. Hoe komt de een tot een oplossing en de ander niet?
Stel je hebt hulp, geld, advies of een gunst nodig van iemand. Hoe stel je dan een goede vraag? Hoe groot is je invloed op je slaagkans? En wat kun je beïnvloeden en wat niet?
Wanneer je een vraag stelt, vraag je je ontvanger een afweging te gaan maken. Die afweging maken mensen nadat je je vraag gesteld hebt, dus na het bereiden en opdienen van je vraag. In het maken van die afweging spelen, zoals in iedere maaltijd, drie dingen een belangrijke rol:
